Copyright © 2011 Cevad Memduh Altar
Ankara Radyosu
Kısa dalga için
18 Temmuz 1968
Müzik dünyasında gezintiler
23 Ağustos, Cuma
Saat: 20.30-21.30.
(Ein Musikalisches Opfer, Johann Sebastian Bach)
Sayın dinleyenlerim,
Bu programımızda, Johann Sebastian Bach’ın (1685-1759) uzun süre anlaşılmayan ve bu yüzden de konser programlarına son zamanlara kadar alınmamış olan önemli bir eseri incelenmektedir. Orijinal adıyla “Ein Musiclisches Opfer”, yani “Bir Müzik Armağanı” olarak adlandırılmış bulunan bu eserin çok enteresan bir tarihçesi vardır:
Prusya kralı Büyük Friedrich, Johann Sebastian Bach’ı ve eserlerini çok severdi ve Bach’a büyük bir hayranlıkla bağlıydı. Friedrich, Bach’ın oğullarından birini de (Philipp Emanuel’i) Potsdam’daki sarayına klavsenist olarak atamıştı. Kralın kendisi de iyi bir müzisyendi ve ileri derecede flüt çalardı.
Johann Sebastian Bach, 1747 yılının Mayıs ayında, Leipzig’den Berlin’e gelmiş ve kralı ziyaret etmişti. Bach’ın saray kapısına geldiğini duyan Büyük Friedrich, misafirlerine, “Efendiler, Büyük Bach gelmiş!” diyerek hemen kapıya koşmuş ve sanatçıyı sarayın kapısında karşılamıştı. Aynı gün Büyük Friedrich’in Bach’a kendi eliyle klavsende çaldığı bir temayı, ya da kısa, çelimsiz bir melodi kırıntısını, Bach o anda ezberden tasarladığı müzikal mimariye yapı aracı olarak kullandı ve bu küçücük temadan büyük bir eser meydana geldi; Bach bu esere “Bir müzik armağanı” (Ein Musikalisches Opfer) adını verdi. Kral klavsende temayı verir vermez Bach hemen klavsenin başına oturmuş ve çalınışı tam 53 dakika süren bu büyük eseri önce iki Füg halinde meydana getirmiştir.
Bach ve Haendel gibi üstatlar, 18. yüzyılın yarısına kadar müzik dünyasını sımsıkı ellerinde tutmuşlardır. Bu çağa Ön-Klasikler dönemi denir ki, bu süre içinde yazılmış olan eserlerin biçimleri ve dokuları ile Viyana Klasikleri devrinde başlayan yepyeni bir düzenin gerektirdiği eserlerin biçimleri ve dokuları arasında büyük bir ayrılık vardır. Bach döneminin eserleri (ki buna Barok müzik de denir), Polifonik Kuruluş, Beethoven döneminin eserleri ise Homofonik Kuruluş olarak vasıflandırılırlar. Bu her iki kuruluşun da özü, tabiatıyla “çoksesliliğe” dayanmaktadır. Yalnız aralarındaki ayrılığın iyi bilinmesi gerekir: Polifonik yaratışlarda, eserin mimari dokusuna katılan bütün ses partileri, kendileriyle birlikte yürüyen öteki ses partileriyle her an armonik bir uyum meydana getirmekle beraber, her ses partisi bağımsız bir melodi çizgisi halindeki gelişimine “yatay olarak” devam eder. Viyana Klasikleriyle başlayan Homofonik Kuruluşta ise: Bir tek ses partisi, eserin melodik sorumluluğunu kendi başına yürüten bir parti olmanın önemini taşır; öteki sesler de bu ana partiye sadece ikinci planda eşlik ederler ve bu prosedürü, eserin akışı içinde, “dikey armonik” uyumlar halinde gerçekleştirirler.
Gelelim şimdi gene Bach’ın biraz sonra dinleyeceğimiz Bir Müzik Armağanı adlı eserine: Bu eserin beş bölümü arasındaki bağlantı ve ilişkiyi uzun süre sezemeyen eleştirici ve icracılar, yakın zamanlara kadar Bach’ın bu yaratışla meydana getirdiği espriyi benimseyememişlerdir; ve eser ancak konservatuvarlarda yalnızca bir öğretim aracı olarak kullanılmıştır. İlk olarak 1928 yılında müzik bilgini Hans Theodor David, Bach’ın bu beş bölümlü eserinin, bütün detaylarıyla birbirine bağlı ve birbiriyle ilgili tek bir doku halinde meydana getirilmiş olduğunu önemli bir yorumla açıkladı. Aradan epeyce bir süre geçtikten sonra da, yani son zamanlarda, bahis konusu eser, Barok müzikle ilgili konser programlarına alınmaya başlandı. Nitekim Bach’ın Bir Müzik Armağanı adlı eserinin biraz sonra dinleyeceğimiz icrası, eserin 19 Mayıs 1960 tarihinde düzenlenen Bath Festivali’nde ilk olarak çalınırken kaydedilen bandıdır.
Bir Müzik Armağanı adlı eserin Bath Festivali’nde ve ne gariptir ki yazılışından tam 221 yıl sonra ilk olarak çalınabilmesi imkânı da ünlü viyolonist Jehudi Menuhin tarafından sağlanmıştır.
Bach’ın, sonradan oğlu Philipp Emanuel’in de ilgisiyle, kısmen oda müziği alanındaki aletlere de uyarlanmış olan Bir Müzik Armağanı adlı eserinin şimdi dinleyeceğimiz beş ana bölümü, sırayla şu konuları ve şu aletleri içine almaktadır:
Sayın dinleyenlerim, şimdi Johann Sebastian Bach’ın ilk olarak İngiltere’de Bath Festivali’nde çalınmış olan “Bir Müzik Armağanı” (Ein Musikalisches Opfer) adlı eserini, biraz önce belirtmeye çalıştığım kuruluşu ve özellikleri açısından dinleyelim ve Büyük Friedrich’in Bach’a klavsende çalarak vermiş olduğu o ünlü ana temanın, her bölümün çeşitli ses partilerinde ve çeşitli şekillerdeki işlenişini tanımaya çalışalım.