Copyright © 2011 Cevad Memduh Altar
İtalyan devletleriyle Osmanlı İmparatorluğu’nun 15. yüzyılda birbirlerine olan ilgisi, önemli nedenlere dayanıyordu. İtalyan sarayları, Büyük Türk’ü her ne pahasına olursa olsun kendi taraflarına kazanmak için rekabete girişmişlerdi. Fatih Sultan Mehmet’in isteği ise, tarih bilgisini arttırmak ve Rönesans’ın bilim ve sanat adamlarından yararlanmaktı. Venedik ile imzalanan barış antlaşmasından sonra, Sultan’ın bir isteği derhal yerine getirilmiş, Venedik’in ünlü ressamı Gentile Bellini 1479’da İstanbul’a gönderilmişti.
Bu durumda Floransa Venedik’ten hiç aşağı kalır mıydı? Hem Floransa’nın Sultan’a yaklaşmasında başka bir neden daha vardı: Pazzi ailesinin 1478’de Medici’leri iktidardan düşürmek için düzenlediği o korkunç suikast ile Gugliano di Medici, kilisede ayin esnasında öldürülmüş, ne çare ki iktidar gene Medici’lerde kalmıştı. Şimdi tek yapılacak iş, İstanbul’a kaçıp Galata’ya sığınan katil Bandini’yi tekrar Floransa’ya getirip, ona layık olduğu cezayı vermekti. Gerçekten öyle de oldu. Medici’lerin, o zaman bütün Batının Büyük Türk diye andığı Fatih nezdindeki ricaları olumlu karşılanmış, Bandini iade edilmiş ve Pazzi ailesinin bütün erkekleriyle birlikte Floransa’da asılmıştı.
Oysa Fatih Sultan Mehmet, bu olaydan tam 11 yıl önce, Floransa’dan çok daha basit bir şey istemişti. Bütün arzusu, Ragusa Cumhuriyeti aracılığıyla, Floransa’da yayınlanan bazı tıp kitaplarının ve sanat eserlerinin bir an önce İstanbul’a getirilmesiydi. Nihayet kitaplardan bir kısmı gelmiş, bir kısmının gönderilmemesi ise Fatih’i üzmüştü. Gerçekten de Rumeli Beylerbeyi Mahmut Paşa’nın 15 Nisan 1467’de Sazlıdırı’da yazıp Ragusa devlet başkanına gönderdiği bir mektup, Fatih’in Rönesans’a olan ilgisini ne güzel açıklar. Mahmut Paşa, Kiril harfleriyle ve Hırvat dilinde yazılan bu mektupta kısaca şöyle diyor: “…bilmiş olasınız ki, gönderilen üç tıp kitabından dolayı, asil şahsınıza teşekkür ederiz. Diğer kitapları da [burada kitapların Latince adları geçiyor] bulursanız gönderiniz”. Gene bu mektupta Mahmut Paşa, Sultan’ın bir ricasını daha açıklamaktadır ki onun da, kelimeler tam okunamadığı için ne olduğu anlaşılamayan, resim türünden bazı sanat eserleri olacağı sanılmaktadır. Bu husus da aynı mektupta şöyle açıklanıyor: “…bakırını, gümüşünü ve altınını arayın, çünkü Sultan bunları çok seviyor, onun için acele edin ki çabuk bulasınız, kitapların da resimlerin de bedellerini ne ise tamamen ödeyeceğiz”.
Fatih, İstanbul’u almadan önce, antik dönemlere ait sanat eserlerine çok meraklıydı. Hattâ Rönesans’da modern arkeolojiyi kuran Ancona’lı Cyriacus’un Büyük Türk ile olan ilişkisi, ilk olarak 1452 yılında, Venedikli yazar Giaccomo Langusta tarafından yayımlanmıştı. Öte yandan arkeoloji biliminin babası sayılan Cyriacus’un 1453’de Fatih’in davetlisi olarak ve fetih hareketini bizzat görmek üzere Ordu-yu Humayun’a davet edilmiş olduğu ve şehre maiyette girdiği, Filelfo’nun aynı tarihte yazılmış bir mektubuna dayandırılarak, ilk olarak Berlin Üniversitesi profesörlerinden ünlü sanat tarihçisi Emil Jacop tarafından açıklanmıştır (1929). Görülüyor ki Fatih, yalnız Rönesans ile değil, aynı zamanda Rönesans sanatına temel olan antikite ile de yakından ilgilidir.
Floransa ve Venedik’in Fatih’e yaklaşma yolunda harcadığı çabaya, Rimini Prensi Sigismondo Pandolfe Malatesta da katılmıştı. Bu prensin de Fatih nezdinde bir elçisi vardı. Günün birinde Sultan Mehmet, prensin sarayında ünlü bir madalyoncunun bulunduğunu nasılsa işitmiş ve elçilik yoluyla bu sanatçının İstanbul’a gönderilmesini rica etmişti. Bunun üzerine Prens Sigismondo, 1463 yılında Fatih’e yazdığı bir mektupta, yalnız madalyoncu Matteo de Pasti’yi değil, aynı zamanda, resimleri gene bu sanatçı tarafından yapılmış olan “Askerliğe Dair” (De re militari) adlı bir kitabı da sunduğunu bildirmişti. Ancak elde bulunan belgeler ve bugüne kadar yapılan araştırmalar, Matteo de Pasti’nin İstanbul’a geldiğini saptayamamaktadır. Söz konusu kitabın Topkapı Sarayı’nda bulunan ilk baskısı ise, 1472 tarihini taşımaktadır. Bu tezat karşısında şimdilik akla gelen şudur: Rimini Prensi bu mektubu Fatih’e 1463’de yazmamıştır, çünkü 1463’de Mora seferi başlamış, 1464’te de Venedik’in isteği üzerine San Marco kilisesinde kılıç kuşanan Sigismondo, Fatih’e karşı harekete geçmiş ve iki yıl süren Mora seferinde mağlup olmuştur. Demek ki, madalyon sanatçısı ve kitap, söz konusu mektupla Fatih’e gönderileceği sırada, iki ülke arasındaki ilişki 1463’te ansızın bozulmuş, savaş patlak vermiş ve bu girişim gerçekleşememiştir. O halde, büyük ressam Leonardo da Vinci’nin en sevdiği dört kitaptan biri olarak nitelendirdiği bu eserin Topkapı Sarayı’ndaki nüshası 1472 tarihli olduğuna göre, 1463’te Matteo de Pasti’nin minyatürlü elyazması halinde meydana getirdiği ve Prens Sigismondo tarafından Fatih’e gönderilen yazma nüsha ve mektup nerede? Henüz her ikisinin de ortada olmadığına bakılırsa, Matteo de Pasti’nin İstanbul’a gelemediğini iddia eden bazı sanat tarihçilerine hak vermemek imkânsız. Bununla birlikte, Topkapı Sarayı’ndaki III. Ahmet Kitaplığı’nın bu bakımdan taranmasının, soruna bir yanıt vereceği kesindir. Avusturyalı oryantalist J.v. Karabacek ise, 1918’de yayımladığı bir eserde, Matteo de Pasti’nin 1463 yılından çok önce İstanbul’a gelmiş olması ihtimalini savunmakta ve Rönesans sanatçıları tarafından Fatih’i görmeden yapılan bütün madalyonlara, hep Matteo de Pasti madalyonunun esas olduğunu iddia etmektedir.
İşin daha da önemli bir yanı da, Fatih’in İtalya’dan İstanbul’a davet ettiği Rönesans sanatçısının, yalnız Venedikli ressam Gentile Bellini olmamasıdır. Son zamanlara kadar en çok ressam Gentile Bellini’den bahsedilmesi, herhalde National Gallery’deki ünlü Fatih portresini hemen herkesin tanımasından ileri gelmektedir. Oysa Gentile Bellini’den önce, Napoli Kralı Ferdinand’ın, kendi ressamı Constanzio da Ferrara’yı Fatih’e gönderdiği (1478) ve bu ünlü Rönesans sanatçısının, Sultan’ın misafiri olarak yıllarca İstanbul’da çalışmış olduğunu, bugün çok az kişi bilmektedir. Hattâ Venedik makamlarının, yalnız Bellini’yi değil, gene Fatih’in isteği üzerine, devrin tanınmış heykelcisi Bartolomeo Bellano’yu da -Bellini ile beraber- İstanbul’a gönderdiği kesindir (1479).
Öte yandan son zamanlarda yapılan araştırmalar da göstermiştir ki, 1455-1480 yılları arasında, sırf Fatih Sultan Mehmet’in ilgi ve isteğiyle İstanbul’a gelmiş, gelmek istemiş ya da bu konuda Türkiye’ye ilgi göstermiş olan tanınmış yabancı sanatçılar arasında, Bellini, Bellano, Matteo de Pasti, Constanzio da Ferrara’dan başka, Maestro Paolo, Benedetto da Majano, Bertoldo di Giovanni gibi İtanyan Rönesansı’nın dünyaca tanınmış büyük üstatları da yer almaktadır. Bu da gösteriyor ki, bilim ve sanat uğrunda, Doğu ile Batı dünyasından gereği gibi yararlanan Fatih’in, bütün reform önderlerinin ihmal etmeden yöneldikleri Rönesans’a da kapıları açmak istemesi kadar doğal bir hareket olamaz. Bu hareket aynı zaman millî sanata yeni teknik ve estetiğin aşılanması çabasıdır.
Cevad Memduh ALTAR
(Zafer gazetesi, 11 Aralık 1961)