O P E R A
MÜZİKLİ DRAM SANATI HAKKINDA
KRONOLOJİK VE ESTETİK
BİR TETKİK
Yazan:
Cevat Memduh Altar
Not:
Bu kitapçık, Sayın Vekil Rahmetli Hasan Âli Yücel’e
ithaf edilerek hazırlanmıştır.
Sonradan “Güzel Sanat Dergisinde
(İlkteşrin [Ekim] 1941, No.3)
resimli olarak basılmıştır.
En sonundaki “Goethe ve Müzikli Dram Sanatı”
kısmı ise mecmuada basılmamıştır.
C.M.A.
ÖNSÖZ
Bu kitabı, millî operamızın kuruluşuna
büyük yardım ve alâkasıyla
müzahir [yardımcı]olan,
kıymetli Vekilimiz Hasan Âli Yücel’e
sonsuz saygılarımla ithaf ediyorum.
Devlet Konservatuvarı, 1940-1941 ders yılından itibaren, Türkçe metinli ilk operayı (Madam Butterfly) temsil etmek suretiyle, bu tarihî vazifeyi büyük bir muvaffakiyetle başarırken, Garpte [Batıda] en az dört asırlık bir an’aneye [geleneğe] bağlı olan opera sanatını, kronolojik ve estetik bir etüd halinde, memleket münevverlerine [aydınlarına] arzı [sunmayı] kendime borç bildim.
Bu etütte opera mevzuu, vakalara ve fazla tafsilata [ayrıntıya] girmek suretiyle tarihî bakımdan tetkik edilmemiş, bilakis müzikli dram sanatının zaman muvacehesindeki [içindeki] inkişafı, daha ziyade bedii muhtevası [estetik içeriği] itibariyle anlatılmıştır. Broşürün sonuna ilave edilen “Goethe ve Müzikli Dram Sanatı” bahsi ise, tahlilî mahiyette [inceleme olarak] hazırlanan mevzua [konuya] estetik bir misal göstermek arzusu ile eklenmiştir.
Bu küçük etüdün, muhterem okuyucuyu opera sanatı hakkında aydınlatmaktan başka bir iddiası yoktur.
Cevat Memduh Altar
Ankara
Yenişehir – Ataç sokak
20 Haziran 1941, Cuma
İçindekiler:
Opera sanatı (Başlangıçtan yeni çağlara kadar)
Yeni çağlarda opera
Son zamanlara doğru opera ve millî ekoller
Modern opera
Goethe ve müzikli dram sanatı
Bibliyografya
İçindeki resimler:
Eski bir Fransız opera kostümü
Eski Fransız operasından bir balet kostümü
Caludio Monteverdi
İtalyan komedyadarının [tiyatro oyuncularının] sokaktan geçişi
Peri ve Caccini tarafından yazılan operaların kapağı
Domenico Scarlatti
Napoli’de bir temsil
Heinrich Schütz
J.J. Rousseau
Jean Baptiste Lully
Viyana’da 1667’de bir temsil
Versaille sarayı avlusunda bir temsil
Versaille sarayında bir temsil
Jean-Philippe Rameau
Pierre-Alexandre Monsigny
A.E. Grétry
Georg Friderich Händel
Christoph Willibald Gluck
Orpheus operasından bir sahne
W.A. Mozart
Sihirli Flüt (Zauberflöte) operasının ilk ilanı
Sihirli Flüt operasından bir dekor
Sihirli Flüt operasından bir sahne
Viyana’da “Theater an der Wien”
Theater an der Wien’in içi
Schenk’in Köy Berberi oeprasından bir sahne
C.M. von Weber
Weber’in mezarı,
Luigi Cherubini
Gaspare Spontini
Giacomo Meyerbeer
Hector Berlioz
Gioacchino Rossini
Matmazel Rosine Stolz Desdemona rolünde (Rossini)
Albert Lortzing
Otto Nicolai,
Windsor’un Şen Kadınları operasından bir sahne
Richard Wagner (gençliği)
Tanhäuser operasının ilk ilanı
Richard Wagner
Wagner’in eskizlerinden Şatonun Avlusu
Wagner’in eskizlerinden Gelin Odası
Wagner’in silueti
Lohengrin operasının yazıldığı ev
Lohengrin’den bir el yazısı
Tanhäuser operasından bir sahne
Tristan ve İsolde operasından bir sahne
Siegfried operasından bir el yazısı
Cosima Wagner
Wagner’in idaresi altında bir konser
Wagner Batreuth’da bir provayı idare ederken
Bayreuth opera binasının içi
Richard Wagner (ölümünden bir gün evvel)
Camille Saint-Saëns
Charles Gounod
Jacques Offenbach
Hoffmann’ın Hikâyeleri operasından bir sahne
Georges Bizet
Giuseppe Verdi
Don Carlos operasından bir sahne
Mihail Glinka
Modest Mussorgsky
Rimsky-Korsakov
Piotr Tschaikovsky
Dansöz Oulanova
Bedrich Smetana
Satılmış Nişanlı operasından bir el yazısı
Giacomo Puccini
Puccini’nin karikatürü
Ruggero Leoncavallo
Pietro Mascagni
Milano’da La Scala tiyatrosu
Claude Debussy
Paris Operası (Academie National de Musique)
Debussy’nin mezarı
Richard Strauss
Richard Strauss’un çocukluğu
Rosenkavalier operasından bir sahne
Ägyptische Helena operası iin bir eskiz
Richard Strauss Elektra operasının provasında
Rosencavalier operası için bir eskiz
Rosenkavalier operasından bir kostüm
Berlin Devlet Operası balesi
İgor Stravinsky
Ateş Kuşu için hazırlanmış bir sahne resmi
Darius Milhaud
Ernst Krenek
Arthur Honegger
Egon Wellesz
Goethe (rölyef)
Goethe (yağkı boya)
Anna Milder Hauptmann
Johann Sebastian Bach
Crona Schröder-Dervient
O P E R A S A N A T I
(BAŞLANGIÇTAN YENİ ÇAĞLARA KADAR)
Müstakil bir sanat tipi olması itibariyle, temsil sahasında mühim bir mevki işgal eden opera, bünyesinin hususiyetinden dolayı, teatral sanatın bir cüzü [parçası] olmaktan ziyade, bütün cüzlerinin bir halitasıdır [bileşimidir]. Yani bu sanatta, temsil, müzik, raks [dans], inşad [makamlı okuma], dekor, ışık v.s. gibi sahne sanatının bütün tesir vasıtaları, tam bir vahdet [birlik] içinde tezahür ederler [ortaya çıkarlar]. Bu itibarla opera sanatı, tiyatronun üniversal [evrensel] bir sanat şeklidir. Binaenaleyh [Dolayısıyla] çok cepheli bir sanat formu olduğu için hususi kanun ve şartlara bağlı olan opera, kendi bünyesi içinde yer alan sanatkârlardan yüksek bir icra kabiliyeti beklemekte haklıdır.
Operanın tarihi tetkik edilirse, bu sanatın vakit vakit yanlış tefsirlere [yorumlara] maruz kaldığı ve eserin kuvveden fiile gelmesine âmil [etken] olan muhtelif sanat unsurlarından herhangi birinin, bazen diğerine tercihan ön plana alındığı ve bu suretle opera sanatına has ünitenin [bütünlüğün] ihlal edildiği görülür. Bu takdirde opera, icrada, asıl gaye olan vahdeti [birliği] teminden çok kere uzaklaşmıştır ki, bu hal opera sanatının bugünkü normal neticeye varıncaya kadar vakit vakit tenakuzlara [çelişkilere] maruz kalmasını mucip olmuştur.
Müzik sanatında insan ruhuna vasıtasız müessir [etkili] olan unsur, evvelemirde [her şeyden önce] melodi olduğuna göre, opera buluşları, teknik mânâda, melodiyi, enstrümanların en tabiisi olan muhtelif insan sesleri için işleyen ve sesle sözün bir halitası [bileşimi] olan teganniye [şarkı söylemeye] enstrümanı refakat [eşlik] ettiren bir sanat formudur. Çokseslilik prensibinden doğan Garp [Batı] müzik ibdalarında [eserlerinde], melodide müstakil bir ifade, armonide ise –en basit mânâda– melodiyi takviye keyfiyeti mündemiçtir [yatar].
Opera sanatı, en eski devirlerden beri beşerî tahassüsü [insanın duygularını] en tabii mânâda ifade eden şarkının, muayyen bir mevzua tatbik edilen [belirli bir konuya uygulanan], daha vasî [geniş, kapsamlı] bir şeklidir. Bineanaleyh herhangi bir operayı, günlük hayatımızda, bazen kafamızı işgal eden melodiler gibi, birtakım münferit cüz’ü tamlara [parçalara] taksim etmek mümkündür. Bu takdirde tahassüsün müzikal seslerle ifadesi demek olan şarkı kadar tabii bir sanat olması icap eden operanın menşeini [kökenini], hars [kültür] tarihinin en eski kaynaklarında aramak zaruridir.
Herhangi bir mevzuu ihtiva etmesi [konuyu içermesi] itibariyle muayyen bir plan ve program tahtında [dahilinde] seyreden opera, Yunan kültüründe olduça mütekâmil [gelişmiş] bir sanat nevi idi. Nitekim Aschyl’n, Sofokles’in, Euripides’in facialarına [trajedilerine] ekseriye bir koro refakat eder ve monologlarla düetlerin birçoğu teganni edilirdi [şarkı biçinde okunurdu]. Binaenaleyh eski kültürde, bugünkü adını taşımamakla beraber, operanın bugün istihdaf ettiği [hedef aldığı] gayeye bir hayli yaklaşan bu gibi sanat tezahürlerin mistik bir menşede aranacağı tabiidir. Bu neviden tasavvufi eserler, dinî mevzuların, teganni ile ve jestlerle oynanmasıyla, Ortaçağlarda tekrar görülür. Oratorium denilen bu nevi dinî eserler, ilk defa Grego-Romen sanata teveccüh [yönelme] mahiyetinde olan Rönesans devrinde Floransa’da başlayan dünyevi operaların yanında, müstakil bir dinî sanat olarak inkişaf etmiş ve dinî müzik nevileri arasında mevcudiyetini zamanımıza kadar muhafaza etmiştir.
Aslen İtalyanca bir kelime olan "opera", Ortaçağlara doğru "müzik eseri" mânâsına gelen "opera in musica" şeklinde kullanılmış ve bundan dolayı müzik kompozisyonlarına uzun müddet "Opus" denmiştir. Opera tabiri evvela 1650 senesinde İtalya’da "müzikli sahne eseri" mânâsında kullanılmıştır.
"Mutlak müzik" dediğimiz, mânâ ve mefhumu kendinde mündemiç [içinde saklı] senfonik müzik yanında, ekseriya konuşulan cümleye refakat eden, müspet bir vakayı anlatan, taklit ve tedai [çağrışım] yoluyla tasvire dayanan opera sanatı, evvela 16. asrın sonlarına doğru, kilisenin vesayetinden kurtulan musikinin muhtelif sanat nevileri arasında mühim bir mevki işgal edebilmiştir. Bidayette [Başlangıçta] "monodi" denilen enstrüman refakatindeki münferit şarkılardan doğan opera, o zamana kadar Ortaçağ müziğinin özünü teşkil eden "kontrpuan" müziğine tam kontrast [tezat] teşkil ediyordu. Kontrpuan müziği, cemiyeti [toplumu], monodik eserler ise, solistik mahiyetleri itibariyle, ferdiyeti [bireyselliği] remzetmekte [temsil etmekte] idiler. Binaenaleyh ilk defa Floransa’da başladıkları için "Floransa Monodileri" adını taşıyan bu teksesli melodiler, her şeyden evvel solistik bir esasa bağlanan opera tegannisinin müstakbel inkişaf ve tekâmülü [gelecekteki gelişmesi] bakımından, müzikte mühim bir inkılabı [devrimi] işaret etmekte idiler.
Opera sanatı, evvela güzel sanatların bütün şubeleri için feyizli bir vatan olan Floransa’da, devrin tanınmş sanat dostlarından Kont Bardi’nin hususi sanat sosyetesinde hayata gözlerini açtı. 1594 senesinde Kont Bardi sosyetesinin sadık müdavimlerinden bestekâr Jacopo Peri, gene aynı cemiyetin müdavimlerinden şair Giovanni Battista Rinuccini’nin yazdığı Daphne adlı eseri bestelemek suretiyle, müzik sanatına ilk operayı bahşetti. Peri’nin bu muaffakiyeti, operanın az zamanda diğer bestekârları da tahrik eden cazip bir sanat nevi olarak tanınmasına vesile oldu. Artık bu tarihten itibaren az zamanda Avrupa’nın muhtelif sanat merkezlerini alâkadar eden opera sanatında, "arya" ve "reçitatif" gibi muhtelif icra tarzları ile muhtelif teganni unsurlarına lüzum gösteren, müstakil cüz’ü tamlar [parçalar] vücuda getirilmiş ve biraz evvel de bahsettiğimiz gibi, eserlerin bünyesini teşkil eden sanat unsurlarının birbirleriyle rekabete girişmeleri yüzünden, muhtelif stiller meydana gelmiş ve bu suretle sanat dünyası tam mânâsıyla muğlak ve iddialı bir opera faaliyetine sahne olmaya başlamıştı. Nitekim "röpsezantatif" [temsilî] stilin mucidi olan Peri, bu suretle, temsil için daha müsait bir inşad [makamlı okuma] tarzı olan "reçitatif"i keşfetti. Bilahare, opera vakalarının kahramanları tarafından vakit vakit lirik veya dramatik mahiyette teganni edilen "arya"lar vücuda getirildi.
17. asrın ilk yarısında bu sanatın inkişafına hizmet eden üstatların en başında, Venedik’teki San Marco kilisesinin organisti olan Claudio Monteverdi görülür. Bu zat, operalarında en ziyade ifadeye ehemmiyet verdi. Eserlerinde bugünkü "armoni" sistemine yaklaşan disonanlar kullanan Monteverdi, Venedik opera mektebini [ekolünü] tesis etmiş ve ilk İtalyan operası onun himmetiyle Venedik’te kurulabilmişti.
Dramatik operanın esasını kuran Monteverdi’den sonra 17. asrın sonlarına doğru ilk defa olarak reçitatif ve arya gibi münferit kısımlar üzerinde değişiklikler yapan sanatkâr, Sicilyalı Domenico Scarlatti’dir. Napoli mektebinin müessisi [kurucusu] olan bu velut [verimli] sanatkâr, sayısız eserleri arasında 106 opera kompoze etmiş ve o zamana kadar kat’i bir forma bağlı olmayan opera aryalarını üç kısımlı şarkı tarzında bestelemiş ve yalnız akor refakatinde icra edilmekte olan reçitatiflerin yerine, fevkalade güzel enstrümantal refakati ihtiva eden serbest reçitatifleri ikame etmiştir [koymuştur]. Bundan maada Scarlatti, operalarının başına "Sinfonia" adını verdiği müstakil orkestra eserleri de ilave etmiştir ki, mevzuun umumi atmosferinden mülhem olan [esinlenen] bu gibi Sinfonia’lar, bilahare opera uvertürlerine bir başlangıç olmuştur. Scarlatti’nin "Da capo Aria" dediği üç kısımlı büyük aryaları, bilahare metne, mânâya, jeste veya mimiğe nazaran teganniyi ön planda tutan İtalyan operalarında, muganni [şancının] virtüozitesine yol açmış ve bir müddet sonra opera sanatında hançere virtüozitesinin en canlı numunelerini ihtiva eden "koloratur" aryalar vücuda getirilmiştir ki, evvela Scarlatti ile başlayan bu hareketi, bugünün opera telâkkisine göre bütün unsurları arasında tam bir vahdetin [birliğin] hüküm sürmesi icap eden opera sanatında, metinle mimiğin aleyhine, fakat teganninin lehine kaydetmek icap eder. Binaenalyh bu hal Napoli mektebinin müessisi olan bu velut sanatkârın, operada her şeyden ziyade teganniyi ön plana almasından husule gelen "ses ve söz" rekabetini tevlit etmiştir [doğurmuştur]. Bundan dolayıdır ki, İtalyan operası, her şeyden evvel "bel canto" denilen müessir [etkileyici] bir teganni esasına istinat eder [dayanır].
İtalya’da Scarlatti’den sonra Napoli mektebi, bestekâr Nicola Logrescino’nun himmetiyle bir hayli inkişaf etti. Logrescino, komik opera tarzı olan "opera buffa"nın yanında müstakil bir janr [tür] olarak inkişaf eden "opera seria"nın, yani ciddi operanın perdeleri arasına, Napoli şivesiyle okunan ve "intermezzo"adı verilen hicivler ilave etti. Logrescino zamanındaki komik opera istikametinin mümessilleri arasında zikredilmesi icap eden mühim sanatkârkardan biri de, 1736 senesinde 26 yaşında vefat eden Giovanni Pergolesi’dir. Pergolesi, Logroscino’nun açtığı sahada çalışmış ve birçok kıymetli Intermezzo’lar vücuda getirmiştir.
Opera temsilleri 17. asrın ortalarına doğru yavaş yavaş Orta Avrupa ile Garbî [Batı] Avrupa saraylarına da sirayet etmeye [bulaşmaya] başlamıştı. Nitekim 1609 senesinde Venedik’te tahsil etmekte olan Alman bestekârı Heinrich Schütz, evvelce şair Rinuccini tarafından İtalyanca olarak yazılan Daphne metninin Almanca tercümesini bestelemek suretiyle Orta Avrupa’ya ilk operayı sokmuş ve bu eser 1617 senesinde, İtalya’da yapılan ilk Daphne temsilinden tam 23 sene sonra, Saksonya’da Alman dili ile ilk Orta Avrupa operası olarak tekrarlanmıştır. Bununla beraber fazla İtalyan tesiri altında kalan Schütz’ü Alman operasının ilk hakiki mümessili telakki etmeye de [gerçektemsilcisi olarak kabul etmeye de] imkân yoktur. Hattâ hakiki Alman operası, Schütz’ün devrinden uzun bir zaman sonra yazılabilmiş ve Orta Avrupa sanat muhiti 18. asrın ortalarına kadar İtalyan operalarıyla iktifa etmiştir [yetinmiştir].
Rönesans’a kadar muhtelif fasılalarla birbirini kovalayan güzel sanatlar, Rönesans’ı müteakip [ardından] Alpler’i aşarak uzak mesafelere doğru dalbudak salmaya başlamışlardı. Madde ve muhtevasının [içeriğinin] muğlakiyeti [belirsizliği] dolayısıla diğer sanatların yanında tekâmülünü [gelişimini] çok geç idrak eden müzik sanatı ise, inkişafı için en müsait zemini Rönesans’tan sonra gelen Barok devrinde buldu. Diğer taraftan Barok sanatı en ziyade Fransızların benimsemesi 17. asrın ortalarına doğru opera sanatının Fransa’ya intikalini mucip oldu ki, bu hal, biraz evvel bahsettiğim İtalyan stiline nazaran tamamiyle başka bir gayeye hizmet eden Fransız opera stilinin doğumunu intaç etti [yol açtı]. Müzikli dram sanatı, 17. asrın başlarında İtalya’dan Fransa’ya kolaylıkla sirayet etti. Nitekim Floransalı Medici’lerle karabet tesis eden [akrabalık kuran] Fransız sarayı, İtalyan operasına derin bir meclubiyet [tutkunluk] gösteriyor ve bu yeni sanatın Fransa’ya da girmesini temine çalışıyordu. Diğer taraftan evvela İtalya’da başlayan Barok mimari, müzikten daha evvel Fransa’ya sirayet etmiş ve memleketin birçok yerlerinde Barok stilde mükellef saraylar inşa edilmeye başlamıştı. Devrin bu debdebe ve haşmetini tamamlayacak olan sanat, şüphesiz yalnız müzik idi. Hattâ opera gibi optik [görsel] tarafı da kuvvetli olan bir sanatı Barok mekândan daha başka bir yerde temsile imkân var mıydı? İşte böylece tam mânâsıyla mübalağalı Barok bir atmosfer içinde millî Fransız operasının temeli atılmış oldu.
XIV. Louis henüz çocuk iken devlet reisliğini bizzat ifa etmekte olan Valide Kraliçe Anne d’Autriche zamanında, Paris’te ilk İtalyan opera trupunu o zaman sarayda mühim nüfuzu olan Kardinal Mazarin davet etmişti. Paris’te aristokrasi muhitinde sık sık tekerrür eden [tekrarlanan ]opera temsilleri, bir müddet sonra Fransız bestekârlarını da opera bestelemeye tahrik ediyordu [özendiriyordu]. Nitekim aynı sene içimde Paris’te Fransız millî operası tesis edilmiş ve bu operanın Kralın fermanıyla yapılan açılış merasiminde, ilk Fransız opera bestekârı Robert Cambert’in Pomona adlı operası temsil edilmişti. Bir müddet sonra, Lully, Rameau ve daha sonraları Grétry gibi üç tanınmış bestekâr, hakiki ve millî Fransız operasını tesis ettiler. Fakat bu sefer Fransız operası yalnız reaksiyonu [hareketi, olayları] ön plada tutan İtalyanların tamamiyle aksine olarak lisanî unsura ehemmiyet vermiş ve metin ile inşadı [makamlı okumayı] her şeye tercih etmişti. Büyük Fransız operasının bu yolda inkişafı sebebini, Fransız lisanı ile edebiyatındaki harikulade vuzuh [açıklık, berraklık] ve eşsizlikten başka nerede aramak mümkündü? Fransız operasını iki büyük banisi [kurucusu] olan Lully ile Rameau’dan sonra bestekâr Grétry, Fransız millî opera-komiğinin banisi olarak tanınmaktadır.
Fransız operasının inkişafı seyrine gelince: Jean-Baptiste Lully, hançere virtüozitesini en ön planda tutan İtalyanlara nazaran, eserlerinde yalnız inşad ile dramatik bünyeye ehemmiyet vermiş ve millî Fransız operasını bu iki mühim unsur üzerine kurmuştu. 17. asrın sonlarına doğru operada yaptığı bu mühim yenilikle Fransa dışında da tanınmaya başlayan sanatkâr, intihap ettiği [seçtiği] mevzular itibariyle, XIV. Louis devrinin klasisist kıyafeti içinde, antik espriye yeniden ruh verdi. Eserleri arasında Alcest, Isis, Armide gibi operaları sanatkâra büyük bir şöhret temin etti.
Bir müddet sonra büyük Fransız operasının ikinci büyük banisi Jean Philip Rameau’ya intikal eden millî Fransız operası, daha kabiliyetli ve enerjik bir ele tevdi edilmişti. Aynı zamanda mühim bir müzik nazariyatçısı [kuramcısı] olarak da tanınan bu harikulade âlim ve sanatkâr, evvela 1782 senesinde tam 50 yaşında iken opera bestekârlığına başlamış, bu meyanda 22 büyük sahne eseri vücuda getirmişti. Sanatında esas itibariyle büyük selefi Lully’yi takip eden Rameau, eserlerine daha parlak bir ritim, daha geniş bir inşad ve hitabeti müessir [etkili] kılmaya muvaffak oldu. Melodi bakımından İtalyanlara meyleden sanatkâr, her şeye rağmen devrinin en büyük dramatik bestekârı olarak tanınmış ve her yerde sevilmiştir. Rameau’nun Castor ve Zaroastre gibi eserleri, ifade ve stil bakımından 18. asrın büyük opera reformatörü Gluck’a bile numune olmuşlardır.
Lully ve Rameau’dan sonra Fransız operası bestekâr André Grétry’nin elinde yeni bir safhaya girmiş ve karakter tasvirinde çok muvaffak olan bu müstehzi sanatkâr, zengin bir inşad ve fevkalade popüler bir melodi kabiliyeti ile Fransız opera-komiğini tesis etmiştir. Bu sanatkârın operaları bugün bile dramatik müzik sahasında Fransız mizacını en iyi şekilde temsil eden eserlerden sayılır. 1813’te vefat eden sanatkârın 52 operası arasında Zemir et Azor, Andromaque, İki Hasisler ve Arslan Yürekli Richard adlı eserleri bilhassa zikre şayandır [anılmaya değer].
Grétry’den daha evvel millî operanın teşekkülü yolunda mücadele eden mühim şahsiyetlerden biri de meşhur mütefekkir [düşünür] ve filozof Jean Jacques Roussea’dur (1712-1778). Rousseau, bestekâr Pergolesi tarafından vücuda getirilmiş olan İtalyan intermezzo’larının tesiri altında kalmış ve bu suretle Buffonistlere, yani komik-opera istikametine intisap edenlere şiddetle taraftar olmuştur. İtalyan operasının tesiriyle vücuda getirdiği müzikli sahne eserleriyle opera tarihine de adı geçen bu büyük mürebbi [pedagog], metnini ve musikisini bizzat yazdığı Köy Sihirbazı adlı eseriyle Fransız müzikli temsillerinin de banisi olmuştur.
Şayanı hayrettir ki, sanat faaliyeti yanlış tefsir edilmiş [yorumlanmış] olan Rousseau, müzik tarihinde melodramın, yani müzik refakatinde konuşarak icra edilen sahne eserlerinin banisi olarak gösterilmiştir. Halbuki teşhisin yerinde olmadığı bilahare [sonradan] tamamen anlaşılmıştır. Nitekim Rousseau’nun lirik sahneleri de ihtiva eden Pygmalion adlı eserinde (Lyon, 1770), müziksiz seyreden muhavereler [konuşmalar] ile müzikli illüstre edilmiş [resmedilmiş] pantomimler arasında daimi bir münavebe [dönüşüm] göze çarpmaktadır. Bu itibarla mezkûr [adı geçen] eser bir “melodram” olmaktan çok uzaktır.
Rousseau’nun muakkipleri arasında evvelemirde Pierre Alexandre Monsigny gösterilebilir. 1817’de vefat eden sanatkâr, Le Deserteur adlı eseriyle Rousseau’nun istikametine intisap etmiştir [girmiştir]. Maamafih sanatında daha ziyade maziye bağlı kalan Monsigny’ye klasisist bir sanatkâr nazarıyla bakmak daha doğru olur. Monsigny’nin birçok küçük şarkılar ile keskin bir mizahı ihtiva eden bu operası, bugün bile henüz tamamen sahneden çekilmemiş eserler arasında zikredilebilir.
18. asrın başlarında opera sanatı büsbütün başka bir reforma kavuşmuştu. Bu reform,
ne Fransızlar gibi operada yalnız lisanî unsuru ön planda tutuyor, ne de İtalyanların yaptıkları gibi yalnız müzikal bünyeye ehemmiyet veriyordu. Bu ani inkılabın esas gayesi, operanın metin ve müzik gibi iki ana unsurunu müsavi nispetler tahtında tevhit etmek [eşit oranlarda birleştirmek], daha doğrusu Fransız ve İtalyan sistemlerini en münasip [uygun] bir şekilde mezcetmek [bileştirmek] prensibinden ibaret idi. İşte bu mühim prensibi, 18. asrın başlarında sanat dünyasını İtalyan operası akınından kurtaran büyük reformatör Christian Willibald Gluck ilk evvel realize etmeye muvaffak oldu [gerçekleştirmeyi başardı].
Almanya’da doğan, İtalya’da yetişen ve Fransa’da reformatör sıfatıyla mühim bir şöhret kazanan Gluck, vaktiyle Schütz’ün de kuramadığı millî Alman opera mektebini [ekolünü] kuramamakla beraber, İtalyan operasını yenilemiş ve ıslah etmişti. Bundan dolayı Gluck, 18. asrın sonlarına doğru Mozart gibi bir dâhinin elinde millî Alman operası kuruluncaya kadar, gayri ihtiyari İtalyan ve Fransız operaları hesabına çalışmış ve sanat âlemine yeni çağlardaki İtalyan ve Fransız operasının ilk müceddidi [yenileyicisi] olarak tanınmıştır. Gluck, sanatında uzun müddet İtalyan ve Fransız hususiyetlerinin ve bir de 17. asrın büyük Alman bestekârlarından Händel’in polifonal [çoksesli] stilinin tesiri altında kaldı ve İngiltere’ye İtalyan operasını tanıtan ve İtalyan dilinde birçok operalar bestelemiş olan Händel’deki Orta Avrupa ibda [yaratma] esprisi, bu ateşli sanatkârın ilhamlarına şekil verdi. Gluck’un sırf bu espri tahtında bestelediği Orpheus, Alcest, Iphigenie in Aulis ve Iphigenie auf Toris adlı eserleri, opera tarihinin en ulu abidelerinden sayılırlar.
Avrupa’da yalnız Fransa’ya yerleşemeyen İtalyan operasının, İngiltere’de 17. asrın sonlarına doğru başlayan millî opera cereyanlarını bile boğduğu görülür. Nitekim aynı asrın sonlarında İngiliz bestekârı Henry Purcell’in tesis ettiği millî opera mektebinin İngiltere’de yeni bir devrin teessüsüne [kurulmasına] önayak olmasına rağmen, sanatkârın vefatından sonra boş kalan meydanı gene İtalyanlar işgal etiler. Maamafih Purcell, vücuda getirdiği operalarla Händel sanatına bile müessir olan, kabiliyetli bir opera bestekârı olarak gösterilebilir.
17. asrın sonlarına kadar Avrupa’da hemen hemen cenuba inhisar eden [yalnız güneyde kalan] müzik faaliyeti, ancak 18. asır içinde Orta Avrupa’yı benimseyebilmiş ve bir müddet sonra sanat âleminin dikkat nazarı mühim bir yere teveccüh etmişti [çekmişti] ki, o da Viyana şehri idi. Evvela Mannheim’da doğan mutlak enstrümantal müzik, yani senfonik müzik, Viyana Klasikleri diye anılan Haydn, Mozart ve Beethoven gibi üstatların eline intikal ettikten sonra, opera sanatı yanında müstakil bir inkişafa mazhar oldu [tek başına gelişti]. Hattâ 18. asır sonlarına doğru Viyana müzik faaliyetine en ziyade senfonik tarz hakim olmaya başladı. Diğer taraftan senfoni üstatları olan Haydn ile Beethoven’in opera mevzuuna daha ziyade bir tecrübe ve tecessüs mahiyetinde temas etmelerine mukabil, Viyana Klasikleri devrinin mühim bir senfoni üstadı olan Mozart, devrinin bir opera dehası olarak da tanındı. Binaenaleyh klasik Viyana devrinin opera sanatını yalnız Mozart temsil ediyordu.
1791 senesinde Viyana’da 36 yaşında vefat eden bu harikulade deha, müzikli dram sahasında evvela Gluck yolu ile İtalyanlara meyletmiş ve sonraları opera sanatına, daha doğrusu komik-operaya klasik bir form ve muhteva ile millî bir karakter bahşetmiştir. Binaenaleyh eserlerinde ilk defa olarak sesle sözü organik bir vahdete irca eden [birliğe dönüştüren] Mozart’ın Orta Avrupa operasının hakiki banisi olduğu muhakkaktır. Sanatkârın İtalyanca metinli operaları yanında, 1791 senesinde Almanca metinle kompoze ettiği Sihirli Flüt operası, millî Alman operasının ilk şaheseri telakki edilebilir.
Bu devrin en büyük senfoni üstadı olan Beethoven ise, ilk ve son operası olan Leonore-Fidelio adlı eserinde, muganniyi [şancıyı] daha ziyade bir enstrüman gibi kullandığı için, gene bir senfonici olmaktan kurtulamamıştır. Diğer taraftan Mozart’la başlayan ve Mozart’la biten Klasik Opera, evvela Beethoven tarafından müjdelenen Romantizm’e kolaylıkla intibak etmiş [uyum sağlamış], bu taze atmosfer içinde kendini daha mesut hissetmişti. Çünkü hangi sanatta olursa olsun, bütün Romantik ibdalar [yaratışlar], her şeyden evvel müzikal bir membadan beslenmekte idi.
Bu velut devrin ilk hakiki mümessili, 1786’da Oldenburg’da dünyaya gelen Karl Maria von Weber’dir. Beethoven’den aldığı ilhamla eserlerine her şeyden evvel derin bir his ve ender bir fanteziyi müessir kılan bu harikulade sanatkâr, zengin melodilerinin kendine has armonisi, eşsiz enstrümantasyonu ve nihayet asil ritmi ile müzik sanatına yepyeni bir istikamet vermiştir. Weber geniş bir halk kitlesinin muhakeme ve tenkit imkânlarını herkesten iyi anlamış ve büyük ibdalarında yalnız halka dayanmıştır. Onun içindir ki, evvela 1821 senesinde Berlin’de temsil edilen Freischütz adlı eseri her şeyden evvel bir halk operası olarak, sanatkâra mühim bir şöhret temin etmiş ve bugünkü opera repertuvarında bile mühim bir mevki işgal etmiştir.
Orta Avrupa’da romantik operanın doğumuna ve inkişafına önayak olan Weber, Spohr, Marschner ve Meyerbeer gibi dört sanatkâr, 19. asrın sonralarına doğru müzikli dram sanatını, Yeni Romantizm’in ilk ve büyük mümessili olan Richard Wagner’e tevdi ettiler. Diğer taraftan 19. asır başlarında Viyana Klasiklari’nin ve bilhassa Beethoven’in tesiri altında kalan Cherubini ve Spontini gibi iki mühim sanatkâr, tamamiyle Orta Avrupa stilinden mülhem olan [esinlenen] yeni İtalyan operasını tesis ettiler. Bir müddet sonra İtalya’da birdenbire nazarı dikkati celbeden ve eserlerinin verdiği heyecanla İtalyanların Mozart’ı diye anılan Gioacchino Rossini adlı bir bestekâr, Sevil Berberi ve Wilhelm Tell ismindeki operalarıyla, Cherubini ile Spontini’nin yanında yepyeni bir çığır açmaya muvaffak oldu. Bundan maada gene Orta Avrupa tesiri altında kalan klasik Fransız operasının mümessili Grétry’nin muakkiplerinden [takipçilerinden] olan Isouard, Boildieu ve Auber gibi sanatkârlar da romantik Fransız operasını kurdular.
Viyana Klasikleri’ne kadar garbin [Batının] muayyen mıntıkalarına inhisar eden opera sanatı, Romantizm’le beraber mahallî renkleri ve hususiyetleri tebarüz ettirmek [ortaya çıkarmak] suretiyle, sahne musikisinde millî bir istikametin teessüsüne vesile oldu. Binaenaleyh romantik opera, millî mekteplere [ekollere] doğru atılan ilk adımdan başka bir şey değildi.
Buraya kadar olan araştırmalarımızda, opera sanatının 19. asrın son yarısına kadar geçirdiği muhtelif safhaları hülasa [özet] halinde tetkik ettik. Müteakip sayfalarda, bu sanatın zamanımıza kadar geçirdiği diğer safhalar da arz edilecektir.
YENİ ÇAĞLARDA OPERA
Cemiyetin [Toplumun] kültür miyarı [ölçüsü] olan bütün sanat hareketlerinin insanlık tarihi içinde mütalâa edilmeleri ve insan cemiyetlerinde husule gelen bütün vakalar gibi kronolojik bir tasnife [sınıflandırmaya] tabi tutul